Speeksel wordt voornamelijk gevormd door drie paren grote speekselklieren; de glandula parotis, de glandula sublingualis en de glandula submandibularis. Het weefsel van speekselklieren bestaat uit een systeem van uitvoergangen, omringd door een netwerk van haarvaten dat bijeengehouden wordt door bindweefsel. In de uiteinden van de gangen wordt primair speeksel geproduceerd, waarin het bloed vanuit de haarvaten is gefilterd door de membranen van de acinuscellen. De lipofielen steroïdhormonen kunnen het membraan van de acinuscellen passeren en overgaan in het speeksel.

De vloeistof bestaat uit water, elektrolyten, slijm (mucines), verschillende enzymen, eiwitten en antistoffen.

Speeksel wordt onder andere gebruikt voor hormoondiagnostiek. De hormoonbepaling in speeksel is met name zinvol omdat alleen het vrije, biologisch-actieve deel van de hormonen wordt vastgesteld. De hormoondiagnostiek van speeksel biedt talrijke voordelen ten opzichte van de bepaling in bloed:

• Specifieke bepaling van het vrije, biologisch actieve deel van de hormonen
• Niet-invasieve, pijnloze monsterafname
• Zelfstandige monsterafname door de patiënt op elk gewenst moment en op elke plaats
• De afname veroorzaakt geen tijds- of psychische belasting, waardoor bijvoorbeeld de cortisolspiegels niet beïnvloed worden door stress rond het tijdstip van de monsterafname.

Speeksel is zeer geschikt als onderzoeksmateriaal om de concentraties van hormonen te bepalen die onderworpen zijn aan circadiane veranderingen, waaronder cortisol. Omdat de cortisolwaarden na het ontwaken hun maximum bereiken, moet op dat moment de eerste monsterafname plaatsvinden. De ochtendwaarde van corstisol en DHEA wordt bepaald uit het samengestelde monster dat wordt gemaakt uit het speeksel, direct na het ontwaken en na 30 en 60 minuten. Om het dagelijks verloop, ofwel het dagprofiel, van de cortisolspiegel weer te geven, worden ook monsters geanalyseerd die 2, 5, 8 en 12 uur na het opstaan zijn genomen.

Het afnemen van de speekseltesten, moet heel nauwkeurig worden uitgevoerd. Om betrouwbare waarden bij de hormoonbepaling te verkrijgen, moeten uitsluitend de door ons ter beschikking gestelde monsterafnamebuisjes gebruikt worden. Via een speekselrietje kan het speeksel in het buisje worden gespuugd. Zodra een buisje is gevuld met speeksel, dient dit direct in de koelkast te worden gelegd en zo snel mogelijk naar het laboratorium te worden verstuurd.

De afnames moeten goed gepland worden en mogen niet vlak na tandenpoetsen, eten of roken worden gedaan. Er mag ook geen mondwater worden gebruikt.

Aangezien de concentraties steroïdhormonen in bloed tot 100 keer hoger kunnen zijn dan in speeksel, moeten bloedsporen in speekselmonsters absoluut worden vermeden (niet flossen of gebruik maken van tandenstokers). Uitsluitend monsters zonder ‘roodkleuring’ moeten ter analyse worden verzonden. Om op een eenvoudige manier te beoordelen of een monster besmet is met bloed, wordt het gevulde monsterbuisje voor een witte achtergrond gehouden. Mocht er een vermoeden van roodkleuring bestaan, dan moet het monsterbuisje geleegd en met leidingwater uitgespoeld worden. Na ongeveer 15 minuten kan een nieuwe speekselafgifte in hetzelfde buisje plaatsvinden.